Η περιήγηση της εκδοτικής πρωτοβουλίας «Ο Κύκλος των Μουσείων» σε χώρους αρχαιολογικού ενδιαφέροντος της χώρας συνεχίστηκε το 2020, με την έκδοση του 19ου τόμου, ο οποίος είναι αφιερωμένος στην αρχαία Ελεύθερνα και υλοποιήθηκε με την υποστήριξη του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση και της Lamda Development. Η σειρά λευκωμάτων «Ο Κύκλος των Μουσείων» αποτελεί ένα από τα μακροβιότερα εκδοτικά προγράμματα του Ιδρύματος ήδη από το 1997 και επιδιώκει να αναδείξει και να προβάλει την πολιτιστική κληρονομιά με όρους επιστημονικής πληρότητας και αισθητικής αρτιότητας, με απώτερο σκοπό τη βαθύτερη γνώση και τη σύνθεση ενός μοναδικού ψηφιδωτού του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.

Ο συγγραφέας του τόμου, Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, εμπνευστής και δημιουργός του Αρχαιολογικού Πάρκου και του Μουσείου Αρχαιολογικού Χώρου Ελεύθερνας, κ. Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, κατάφερε μέσω της διεισδυτικής ματιάς του να αναδείξει το φυσικό κάλλος της Ελεύθερνας, να φωτίσει τα ευρήματα της νεκρόπολης της Ορθής Πέτρας και να αποτυπώσει την ανθρώπινη δραστηριότητα αιώνων, προσφέροντας μια πολύτιμη παρακαταθήκη ιστορίας και επιστημονικής γνώσης.

Ο αφιερωματικός τόμος της Ελεύθερνας αποτελεί μία αφορμή γνωριμίας με τη σημαίνουσα κατά την αρχαιότητα πόλη της Κρήτης και παρουσιάζει τα ευρήματά της, έτσι όπως προέκυψαν από τη συστηματική ανασκαφική έρευνα του Πανεπιστημίου Κρήτης κατά τα τελευταία 36 έτη. Τα σπουδαία αρχαιολογικά κατάλοιπα διαφόρων χρονολογικών φάσεων που έχουν έρθει στο φως, όπως λίθινα εργαλεία, επιγραφές, γλυπτά, ψηφιδωτά, νομίσματα, εξωτικά αντικείμενα από την Ανατολή, αντικείμενα από μέταλλο και πολύτιμα υλικά, γυάλινα αγγεία κ.ά. αναδεικνύουν τον πλούτο, τη συνεχή κατοίκηση του χώρου και τη δομή της κοινωνίας της Ελεύθερνας από την Ύστερη Νεολιθική/Πρώιμη Εποχή του Χαλκού έως την Υστερορωμαϊκή και Πρωτοβυζαντινή Περίοδο και αποκαλύπτουν στοιχεία για την καθημερινότητα των κατοίκων.

Ιδιαίτερη σπουδαιότητα έχουν τα εντυπωσιακά ευρήματα της νεκρόπολης της Ορθής Πέτρας, λόγω της σύνδεσής τους με τα ομηρικά έπη και ειδικότερα με τα ταφικά έθιμα και τελετουργίες. Το σημαντικότερο εύρημα της νεκρόπολης –που πλέον εκτίθεται στο Μουσείο της Ελεύθερνας– είναι η ταφική πυρά ΛΛ90/91 (τέλη 8ου αι. π.Χ.) του Ελευθερναίου πολεμιστή και της σφαγής του αιχμαλώτου, η οποία εικονογραφεί παραστατικά τους στίχους της ραψωδίας Ψ της Ιλιάδας του Ομήρου που αναφέρονται στην ταφική πυρά του Πάτροκλου. Η μοναδική αυτή ανακάλυψη επαληθεύει για πρώτη φορά την αλήθεια της περιγραφής της ταφικής πυράς από τον Όμηρο και συμβάλλει στην κατανόηση του τρόπου σύνθεσης του έπους.

Ο τόμος δεν έχει εμπορικό χαρακτήρα και διανέμεται δωρεάν σε αρχαιολογικά τμήματα πανεπιστημίων, βιβλιοθήκες, μουσεία, ερευνητικά κέντρα, οργανισμούς και άλλους φορείς πολιτισμού και έρευνας στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Η λίστα αποδεκτών περιλαμβάνει τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου, όπως την Οξφόρδη, τη Σορβόννη και το Princeton, σημαντικά μουσεία όπως το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης, το Λούβρο και το Ερμιτάζ, και παγκόσμιους οργανισμούς όπως η UNESCO.

Η έκδοση «Ελεύθερνα», όπως και οι υπόλοιποι 18 τόμοι του εκδοτικού προγράμματος, είναι διαθέσιμη σε ψηφιακή μορφή στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα στην e-Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος.

• 489 φωτογραφίες παρουσιάζουν τα μνημεία και τα ευρήματα του τόμου «Ελεύθερνα», που αναπτύσσεται σε 328 σελίδες.
• Στις ανασκαφικές εργασίες των τελευταίων 36 ετών συμμετείχαν φοιτητές από την Ελλάδα, την Κύπρο, τη Δανία, την Ολλανδία, τη Γερμανία, την Ισπανία, την Ιταλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Αυστραλία, τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, την Ιαπωνία και την Τουρκία.

«Όσο είναι εύκολο να λες ‘αγαπώ’, τόσο δύσκολο είναι να το κάνεις πράξη. Γιατί εκεί χρειάζεται επιμονή και υπομονή και αντοχή και μυαλό και καρδιά και σώμα και κάθε φορά το καθένα από αυτά να διαφεντεύει το άλλο. Για να μπορείς στο τέλος να πεις πως έχεις την απόδειξη της αγάπης σου. Αυτή είναι η απόδειξη της αγάπης μου για την αρχαία Ελεύθερνα, η δημιουργία ενός αρχαιολογικού χώρου και του μουσείου της, δηλαδή ένα δημόσιο αγαθό. Μια μορφή επιτομής αυτής της πράξης περιέχεται μέσα στον 19ο τόμο της σειράς ‘Ο Κύκλος των Μουσείων’ που ξεκίνησε το 1997 το Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση και συνεχίζει και σήμερα μαζί με τη Lamda Development, ένα βιβλίο ‘κτήμα εις το εσαεί’.»

Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης

Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Συγγραφέας Τόμου «Ελεύθερνα»